ท่านพระโธตกเถระ เกิดในสกุลพราหมณ์ ในกรุงสาวัตถี เมื่อมีอายุสมควรที่จะเล่าเรียนได้แล้ว ได้ไปฝากตัวเป็นศิษย์ของพราหมณ์พาวรีผู้เป็นปุโรหิตของพระเจ้าปเสนทิโกศลเพื่อศึกษาศิลปวิทยา  ครั้นต่อมาพราหมณ์พาวรี มีความเบื่อหน่ายในฆราวาสวิสัย ได้ทูลลาพระเจ้าปเสนทิโกศล ออกจากตำแหน่งปุโรหิต เมื่อได้รับพระบรมราชานุญาตแล้ว จึงออกบวชเป็นชฎิล ประพฤติพรต ตามลัทธิของพราหมณ์ ตั้งอาศรมอยู่ที่ฝั่งแม่น้ำโคธาวารี เป็นอาจารย์ใหญ่ บอกไตรเพทในหมู่ศิษย์
โธตกมาณพ ได้ออกบวชติดตามไปศึกษาศิลปวิทยาอยู่ด้วย และอยู่ในมาณพ 16 คน ที่พราหมณ์พาวรี ผูกปัญหาให้ไปทูลถาม
ท่านได้ทูลขอโอกาสถามปัญหาเป็นคนที่ห้าว่า ขอจงตรัสบอกแก่ข้าพระพุทธเจ้า ข้าพระพุทธเจ้า อยากจะฟังพระวาจาของพระองค์ข้าพระพุทธเจ้าได้ฟังสุรเสียงของพระองค์แล้วจะศึกษาข้อปฏิบัติซึ่งเป็นเครื่องดับกิเลสของตน พระบรมศาสดา ทรงตอบว่าถ้าอย่างนั้นท่านจงเป็นคนมีปัญญามีสติทำความเพียรในศาสนานี้เถิด โธตกะกล่าวว่า ได้เห็นพระองค์ผู้เป็นพราหมณ์ หากังวลมิได้ เที่ยวอยู่ในเทวโลกและมนุษยโลก เหตุนี้ข้าพระพุทธเจ้า ขอถวายบังคมพระองค์ขอพระองค์จงเปลื้องข้าพระพุทธเจ้าเสียจากความสงสัยเถิด  พระพุทธเจ้าตอบว่า เราเปลื้องใคร ๆ ในโลก ผู้ยังมีความสงสัยอยู่ไม่ได้ เมื่อท่านรู้ธรรมอันประเสริฐก็จะข้ามห้วงทะเลใหญ่คือกิเลสอันนี้เสียได้เอง  โธตกะถามต่อว่า   ถ้าพระองค์จะทรงพระกรุณา ก็ควรแสดงธรรมอันทำให้กิเลสดับ ที่ข้าพระพุทธเจ้าควรจะรู้ สั่งสอนข้าพระพุทธเจ้า ให้เป็นคนโปร่ง ไม่

ขัดข้อง ดุจอาการตอนกิเลสดับเสียได้ ไม่อาศัยสิ่งหนึ่งสิ่งใดเที่ยวอยู่ในโลกนี้   พระพุทธเจ้าตอบว่า: เราจักบอกอุบายดับกิเลส ซึ่งจะเห็นได้เอง ไม่ต้องเชื่อตามข่าว ที่บุคคลได้ทราบแล้วจักมีสติข้ามพ้นความอยากที่ตรึงใจไว้ในโลกเสียได้แก่ท่าน     โธตกะ ชอบใจอุบายดับกิเลส อันสูงสุดนั้นเป็นอย่างยิ่ง   พระพุทธเจ้าจึงกล่าวว่า   ถ้าท่านรู้ว่า ความทะยานอยาก ทั้งเบื้องบน เบื้องต่ำ ท่ามกลาง เป็นเหตุให้ติดข้องอยู่ในโลกท่านอย่าทำความทะยานอยากเพื่อจะเกิดในภพน้อยใหญ่     ในที่สุดแห่งถาม-ตอบปัญหา โธตกมาณพ ส่งใจไปตามธรรมเทศนา จิตก็หลุดพ้นจากอาสวะ ไม่ถือมั่นด้วยอุปาทาน บรรลุเป็นพระอรหันต์ เมื่อการถาม-ตอบปัญหาเสร็จแล้ว โธตกมาณพ พร้อมด้วยมาณพอีกสิบห้าคน ขออุปสมบทในพระธรรมวินัย  ด้วยวิธีเอหิภิกขุอุปสัมปทา