สรุป : ลำดับขั้นในการปฏิบัติธรรม พิจารณาขันธ์ ๕ เป็นไตรลักษณ์ (อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา)

1.  สมถะภาวนา : เลือกกรรมฐาน (จาก 40 ชนิด) ให้เหมาะกับจริต อานาปานสติเป็นกรรมฐานที่สำคัญที่สุดที่จะต้องมีเป็นกรรมฐานหลัก ใช้ร่วมกับกรรมฐานอื่นๆ2. วิปัสสนาภาวนา : พิจารณาขันธ์ 5 (ร่างกาย) / อายตนะ เป็นไตรลักษณ์ ต้องภาวนาสลับระหว่างสมถะภาวนา (สมาธิภาวนา) (เพื่อให้ใจสงบ เพื่อให้เกิดปัญญา) และวิปัสสนาภาวนา เป็นการใช้ปัญญาพิจารณาความเป็นจริงว่า  ขันธ์ 5  (รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาน รวมเรียกว่า รูปร่างกาย) / อายตนะ เป็นไตรลักษณ์ (ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา)3.  หลักธรรมสำคัญในการพิจารณา เพื่อการบรรลุการเป็นพระอรหันต์

กาย (รูปร่างกาย = ขันธ์ 5) เป็นไตรลักษณ์ (ไม่เที่ยง) จิต : เป็นอมตะ (เที่ยง)แยกกายและจิตออกจากตัดความยึดมั่นถือมั่น (อุปาทาน) ในรูปร่างกาย (ขันธ์ 5)-รูปร่างกาย (ขันธ์ 5) ไม่ใช่เรา (จิต)-รูปร่างกาย (ขันธ์ 5) ไม่ใช่ของเรา (จิต)-รูปร่างกาย (ขันธ์ 5) ไม่มีในเรา (จิต)-เรา (จิต) ไม่มีในรูปร่างกาย (ขันธ์ 5)-เรา (จิต) มาอาศัยรูปร่างกาย (ขันธ์ 5) อยู่ชั่วคราว-เมื่อรูปร่างกาย (ขันธ์ 5) สิ้นสภาพ (ตาย) เพราะเป็นไตรลักษณ์ เรา (จิต) ก็ออกจากร่างกาย (ขันธ์ 5) เดิม ไปภพภูมิใด (ใหม่) ขึ้นอยู่กับกรรมที่สร้างสะสมไว้ เป็นการเวียนว่ายตายเกิด (วัฏสงสาร)-ดังนั้น จึงไม่ควรไปยึดมั่นถือมั่น (อุปาทาน) ในรูปร่างกาย (ขันธ์ 5) ปัจจุบัน

4. สรุป : จุดหมายสูงสุดของพระพุทธศาสนา คือการหมดทุกข์ถาวร โดยการไม่เกิดอีกต่อไป การเข้าถึง “พระนิพพาน” (ไม่เกิดอีกต่อไป) ก็คือการบรรลุการเป็นพระอรหันต์

หมายเหตุ : ขันธ์ 5 คือ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ วิญญาณในขันธ์ 5 คือ วิญญาณของอายตนะภายใน (ตา หู จมูก ลิ้น กาย) และอายตนะภายนอก (รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส) ไม่รวมวิญญาณของใจ + ธรรมารมณ์ วิญญาณขันธ์ของขันธ์ 5 ดับเมื่อรูปขันธ์ดับ เพราะไม่เที่ยง แต่วิญญาณของจิต (ใจ) ไม่ตายเป็นอมตะ (เที่ยง) จิตวิญญาณออกจากร่างเดิม เมื่อร่างเดิม (ขันธ์ 5 เดิม) ตาย (ดับ) จิตวิญญาณจะไปหาที่อยู่ใหม่ หากบรรลุการเป็นพระอรหันต์ก็จะเหลือเพียงจิต เป็นอมตะ จะไม่มีการไปเกิดอีก เข้าสู่พระนิพพาน