5. สมเด็จพระอริยวงษญาณ สมเด็จพระสังฆราช (ด่อน)

วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ราชวรมหาวิหาร

พ.ศ. 2304 - พ.ศ. 2385

สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์

ดำรงพระยศ พ.ศ. 2365 - พ.ศ. 2385

สมณุตตมาภิเษก พ.ศ. 2365 ณ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม

สถิต วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ราชวรมหาวิหาร

นิกาย มหานิกาย

ประสูติ พ.ศ. 2304

สิ้นพระชนม์ 23 กันยายน พ.ศ. 2385

พระชนมายุ 81 พรรษา

พระประวัติเบื้องต้น

สมเด็จพระสังฆราช (ด่อน)  ประสูติในในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าเอกทัศ แห่งกรุงศรีอยุธยา ปี พ.ศ. 2304 

สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์

ครั้น พ.ศ. 2365  พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ได้ทรงตั้ง สมเด็จพระพนรัตน์ (ด่อน) เป็นสมเด็จพระสังฆราชเมื่อเดือน 4 ในศกนั้น  และโปรดให้แห่มาสถิต ณ วัดมหาธาตุ  นับเป็นสมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ และเป็นสมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ 4 สุดท้ายที่สถิต ณ วัดมหาธาตุ 

พระกรณียกิจพิเศษ

ในปลายรัชกาลที่ 2 สมเด็จพระสังฆราช (ด่อน) ได้ทรงปฏิบัติพระกรณียกิจสำคัญ คือทรงเป็นพระราชอุปัธยาจารย์ ของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งทรงผนวชเป็นพระภิกษุ 

การฟื้นฟูพระพุทธศาสนาครั้งสำคัญ และกำเนิดธรรมยุตนิกาย

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ทรงพิจารณาเห็นความบกพร่องในวัตรปฏิบัติของพระสงฆ์ในยุคนั้น 

จึงทรงพระราชดำริปรับปรุงแก้ไขวัตรปฎิบัติของพระสงฆ์ให้ถูกต้องตาม พระธรรมวินัย ทรงปรับปรุงแก้ไขวัตรปฏิบัติของพระสงฆ์ตามแนวแห่งพระราชดำริได้สะดวกนั้น กระทั่งมีผู้ปฏิบัติตามเป็นจำนวนเพิ่มขึ้นตามลำดับจนกลายเป็นพระสงฆ์หมู่ใหญ่ ซึ่งได้รับการขนานนามในเวลาภายหลังต่อมาว่า คณะธรรมยุติกนิกาย หรือที่เรียกกันสั้นๆว่า พระสงฆ์ธรรมยุต

สมณทูตไปลังกา

ในสมัยสมเด็จพระสังฆราช (ด่อน) นี้ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ได้แต่งพระภิกษุสงฆ์ธรรมยุติกาเป็นสมณทูตไปลังกาอีกครั้งหนึ่ง  เพื่อสอบสวนกับฉบับลังกามีอยู่หลายคัมภีร์  การสมณทูตไทยไปลังกาครั้งนี้ ยังประโยชน์แก่พระพุทธศาสนาในประเทศไทยเป็นอย่างมาก  ทำให้พระไตรปิฎกสมบูรณ์ครบถ้วนยิ่งขึ้น 

ชำระพระสงฆ์ครั้งใหญ่

ในตอนปลายสมัยของสมเด็จพระสังฆราช (ด่อน) นี้ ได้มีการชำระความพระสงฆ์ที่ประพฤติอนาจารครั้งใหญ่   แสดง   ให้เห็นถึงความเสื่อมโทรม ของคณะสงฆ์ในยุคนั้น    ในขณะเดียวกันก็เป็นสิ่งสะท้อนให้เห็นถึง ความเอาพระทัยในการคณะสงฆ์ของ สมเด็จพระเจ้าแผ่นดินอย่างจริงจัง ทรงพยายามชำระสะสางการพระศาสนา และการคณะสงฆ์ให้บริสุทธิบริบูรณ์อยู่เสมอ

พระอวสานกาล

สมเด็จพระสังฆราช (ด่อน)  สิ้นพระชนม์เมื่อวันศุกร์ เดือน 10 แรม 4 ค่ำ ปีขาล ตรงกับวันที่ 23 กันยายน พ.ศ. 2385 รวมพระชนมายุได้ 81 พรรษา