เป็นบุตรพราหมณ์ในนครสาวัตถี เมื่อเจริญวัยแล้ว ได้ไปมอบตัวยอมตนเป็นศิษย์พราหมณ์พาวรี ผู้เป็นปุโรหิต ของพระเจ้าปเสนทิโกศลเพื่อศึกษาศิลปวิทยา  ครั้นกาลต่อมาพราหมณ์พาวรี ออกบวชเป็นชฎิล ประพฤติพรตตามลัทธิของพราหมณ์ ตั้งอาศรมอยู่ที่ฝั่งแม่น้ำโคธาวารีที่พรมแดนแห่งเมืองอัสสกะและเมืองอาฬกะต่อกัน     เมตตคูมาณพ ออกบวชติดตามไปศึกษาศิลปวิทยาอยู่ด้วย และนับเข้าเป็นมาณพ 16 คน ที่พราหมณ์พาวรี ได้ผูกปัญหาให้ไปทูลถามพระบรมศาสดา ที่ปาสาณเจดีย์ แคว้นมคธ  เมตตคูมาณพ ทูลถามปัญหาเป็นคนที่สี่ว่า ข้าพระพุทธเจ้าขอทูลถาม ทราบมาว่า พระองค์ถึงที่สุดจบไตรเพท มีจิตอันได้อบรมดีแล้วทุกข์ในโลกหลายประการล้วนมีเหตุมาแต่อะไร? พระศาสดา มีดำรัสตอบว่า ท่านถามเรา ถึงเหตุเกิดแห่งทุกข์ เราจะบอกแก่ท่าน ตามรู้เห็น ทุกข์ในโลกนี้ มีอุปธิ คือกรรม และ กิเลส เป็นเหตุ ล้วนเกิดมาก่อนแต่อุปธิ ผู้ใด เป็นคนเขลา ไม่รู้แล้ว กระทำอุปธินั้นให้เกิดขึ้น ผู้นั้นย่อมถึงทุกข์เนือง ๆ เหตุนั้น เมื่อรู้เหตุว่า อุปธิเป็นตัวให้เหตุเกิดแล้ว อย่ากระทำให้อุปธินั้นเกิดขึ้น     เมตตคูมาณพถามต่อว่า  ผู้มีปัญญา จึงข้ามพ้นห้วงทะเลใหญ่ คือ ชาติชรา และ โศกพิไรรำพันได้ ขอพระองค์จงทรงแก้ข้อนั้นประทานแก่ข้าพระพุทธเจ้าเพราะว่าธรรมนั้นพระองค์ก็ทรงทราบแล้ว            พระพุทธเจ้าตอบว่า   เราจักแสดงธรรม ที่จะพึงเห็นแจ้งด้วยตนเอง อัตภาพนี้ ไม่ต้องพิศวงตามคำของผู้อื่นว่า คือ อย่างนี้ ๆ ที่บุคคลได้ทราบแล้ว จะเป็นผู้มีสติ ดำเนินข้ามความอยากอันให้ติดอยู่ในโลกเสียได้แก่ท่าน    เมตตคูมาณพ  ข้าพระพุทธเจ้ายินดีธรรมที่สูงสุดนั้น เป็นอย่างยิ่ง
พระพุทธเจ้าตอบว่า    ท่านรู้อย่างใดอย่างหนึ่ง ในส่วนเบื้องบน (คือ อนาคต) ในส่วนเบื้องต่ำ (คือ อดีต) ในส่วนท่ามกลาง (คือ ปัจจุบัน) จงบรรเทาความเพลิดเพลิน ความ

ยึดมั่น ในส่วนเหล่านั้นเสีย วิญญาณของท่าน จะไม่ตั้งอยู่ในภพ ภิกษุผู้มีธรรม เป็นเครื่องอยู่อย่างนี้ มีสติไม่เลินเล่อ ได้ทราบแล้ว ละความถือมั่น ว่าเป็นของเราเสียได้แล้ว จะละทุกข์ คือ ชาติชรา และโศกพิไรรำพันในโลกนี้ได้      เมตตคูมาณพถามอีกว่า   ธรรมอันไม่มีอุปธิ พระองค์ทรงแสดงชอบแล้ว พระองค์คงละทุกข์ได้แน่แล้ว แม้ท่านผู้รู้ ที่พระองค์ทรงสั่งสอนอยู่เป็นนิตย์ ไม่หยุดหย่อน คงละทุกข์นั้นได้ด้วยเป็นแน่ เหตุนั้น ข้าพระพุทธเจ้า จึงได้มาถวายบังคมพระองค์ด้วยตั้งใจจะให้ทรงสั่งสอนข้าพระพุทธเจ้าเป็นนิตย์ไม่หยุดหย่อนเหมือนอย่างนั้นบ้างหรือ   พระพุทธเจ้าตอบว่า ท่านรู้ว่าผู้ใดเป็นพราหมณ์ ถึงที่สุดจบไตรเพท ไม่มีกิเลสเครื่องกังวล ไม่ติดข้องอยู่ในกามภพ ผู้นั้นแล ข้ามพ้นเหตุแห่งทุกข์ได้ ดุจห้วงทะเลอันใหญ่นี้ได้แน่แล้ว ครั้นข้ามถึงฝั่งแล้ว เป็นคนไม่มีกิเลสอันตรึงจิต สิ้นความสงสัย ผู้นั้นครั้นรู้แล้ว ถึงที่สุดจบไตรเพทในศาสนานี้ ละธรรมที่เป็นเหตุติดข้องอยู่ในภพน้อยภพใหญ่เสียได้แล้ว เป็นคนมีความอยากสิ้นแล้วไม่มีกิเลสอันจะกระทบจิตหาความอยากทะเยอทะยานมิได้เรากล่าวว่าผู้นั้นแลข้ามพ้นชาติชราได้แล้ว     ในที่สุดแห่งการแก้ปัญหา เมตตคูมาณพ ก็ได้สำเร็จพระอรหัตผล เมื่อจบโสฬสปัญหาพยากรณ์แล้ว เมตตคูมาณพ พร้อมด้วยมาณพอีกสิบห้าคน ทูลขออุปสมบท พระพุทธองค์ก็ทรงอนุญาต ให้เป็นภิกษุในพระธรรมวินัยด้วยวิธีเอหิภิกขุอุปสัมปทา