วัดวัดบวรนิเวศวิหารราชวรวิหาร

พ.ศ. 2488 - พ.ศ. 2501

สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ 13 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์

ดำรงพระยศ พ.ศ. 2488 - พ.ศ. 2501

สมณุตตมาภิเษก พ.ศ. 2488

สถิต วัดวัดบวรนิเวศวิหารราชวรวิหาร

นิกาย ธรรมยุตนิกาย

ประสูติ 22 พฤศจิกายน พ.ศ. 2415

สิ้นพระชนม์ พ.ศ. 2501

พระชนมายุ 85 พรรษา

พระประวัติเบื้องต้น

สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณวงศ์ พระนามเดิมหม่อมราชวงศ์ชื่น ทรงเป็นโอรสหม่อมเจ้าถนอม และหม่อมเอม ประสูติเมื่อวันศุกร์ที่ 22 พฤศจิกายน พ.ศ. 2415 ตรงกับวันแรม 7 ค่ำ เดือน 12 ปีวอก จัตวาศก จุลศักราช 1234 เวลา 17.00 นาฬิกา   ทรงอุปสมบทเป็นพระภิกษุ ณ วัดบวรนิเวศวิหาร มีพระพรหมมุนี (กิตฺติสารตฺเถรแฟง) วัดมกุฏกษัตริยาราม เป็นพระอุปัชฌายะ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส เมื่อทรงดำรงพระยศเป็น กรมหมื่นวชิรญาณวโรรส เป็นพระกรรมวาจาจารย์ เมื่อวันที่ 27 มิถุนายน พ.ศ. 2435 

พระภารกิจในการคณะสงฆ์

พ.ศ. 2445 ได้มีการออกพระราชบัญญัติลักษณะปกครองคณะสงฆ์ ร.ศ. 121 (พ.ศ. 2445) อันเป็นผลเนื่องมาจากการจัดการพระศาสนา และการศึกษาในหัวเมือง เมื่อ พ.ศ. 2441 ก็ทรงได้รับแต่งตั้งเป็นเจ้าคณะมณฑลจันทบุรี พ.ศ. 2446 

พ.ศ. 2471 ทรงพระกรุณาโปรดสถาปนาเป็นสมเด็จพระราชาคณะในราชทินนามพิเศษว่า สมเด็จพระวชิรญาณวงศ์

พ.ศ. 2476 เป็นประธานมหาเถรสมาคม บัญชาการคณะสงฆ์แทนองค์สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ ซึ่งประชวรชราพาธ

พ.ศ. 2485ทรงเป็นประธานคณะวินัยธร ตามพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. 2484

การสถาปนา 

สมเด็จพระวชิรญาณวงศ์   ได้รับสถาปนา ขึ้นเป็นสมเด็จพระสังฆราช รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล เมื่อปี พ.ศ. 2487  สถิต ณ วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร

พระภารกิจทางการศึกษา

ส่วนที่เกี่ยวกับการศึกษาทั้งแผนกธรรมและบาลี  ทรงได้รับเลือกเป็นแม่กองธรรมสนามหลวง เมื่อ พ.ศ. 2470 แม่กองบาลีสนามหลวง เมื่อ พ.ศ. 2477

พระภารกิจในคณะธรรมยุต

ทรงรับหน้าที่ปกครองคณะธรรมยุต   โดยทรงจัดการปกครองคณะธรรมยุต ให้มีระเบียบแบบแผน  มีเถรสมาคมคณะธรรมยุต วางกติกาการเดินทางของภิกษุสามเณร การต่อศีลของสามเณร การออกไปตรวจการคณะสงฆ์ในภูมิภาคต่างๆ   และการเปิดประชุมคณะธรรมยุตจังหวัด  ทรงประกาศใช้ประมวลระเบียบบริหารวัดธรรมยุต พ.ศ. 2500 เพื่อให้วัดธรรมยุตทั้งหลายมีการบริหารในแนวทางเดียวกัน  ทรงเป็นพระราชอุปัธยาจารย์ และปูชนียบุคคลแห่งองค์พระมหากษัตริย์  รัชกาลที่ 9 ทรงพระสุตญาณอย่างลึกซื้ง ทะนุบำรุงให้เจริญก้าวหน้า ทรงดำรงตำแหน่งสกลมหาสังฆปรินายกเป็นเวลานานถึง 12 ปี

ทรงบำรุงและอุดหนุนการศึกษาพระปริยัติธรรม ได้วางระเบียบบำรุงการศึกษา อบรม แก่สำนักเรียนต่าง ๆ 

จัดตั้งหอสมุดมหามกุฏ ฯ   เผยแพร่ ฟื้นฟูการออกหนังสือนิตยสารธรรมจักษุรายเดือน  ในด้านต่างประเทศ ได้จัดส่งพระไปจำพรรษาที่ปีนัง  ได้ให้อุปการะส่วนหนึ่งแก่พระที่เดินทรงไปสังเกตการพระศาสนา และการศึกษาในประเทศอินเดีย และลังกา 

ผลงานพระนิพนธ์ 

พ.ศ. 2470 สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ได้ทรงชำระ 2 เล่ม  ทรงชำระอรรถกถาชาดก รวม 10 ภาค ส่วนหนังสือทรงรจนา มีดังนี้

ศาสนาโดยประสงค์ (พิมพ์หลายครั้ง)

พระโอวาทธรรมบรรยาย 2 เล่ม (พิมพ์หลายครั้ง)

ตายเกิดตายสูญ (พิมพ์หลายครั้ง) 

ทศพิธราชธรรม พร้อมทั้งเทวตาทิสนอนุโมทนากถา และ สังคหวัตถุ จักรวรรดิวัตร และขัตติยพละ 

พุทธศาสนคติ คณะธรรมยุต 

พระธรรมเทศนา ทศพิธราชธรรม 

พระธรรมเทศนา “วชิรญาณวงศ์เทศนา” รวม 55 กัณฑ์ 

ทีฆาวุคำฉันท์ (พิมพ์หลายครั้ง)

รัฐบาลแห่งสหภาพพม่า ได้ถวายเฉลิมพระสมณศักดิ์ “อภิธชมหารัฏฐคุรุ” ซึ่งเป็นสมณศักดิ์สูงสุดของสหภาพพม่า แด่สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ทรงเป็นผู้ถวายพระนามสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้าวชิราลงกรณ์ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจ้าห้าสิรินทรเทพรัตนสุดา และสมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้าจุฬาภรณ์วลัยลักษณ์

ปัจฉิมกาล 

สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณวงศ์ ได้สิ้นพระชนม์เมื่อเวลา 01.08 น. มีพระชนมายุ 85 พรรษา 11 เดือน และ 19 วัน